بایدها و نبایدهای سفتریاکسون

سفتریاکسون یک آنتی‌بیوتیک نیمه صناعی و یکی از اعضای خانواده بزرگ سفالوسپورین‌های نسل سوم است که از راه تزریق داخل وریدی و داخل عضلانی مصرف می‌شود. برای تزریق داخل وریدی سفتریاکسون، به داخل ویال‌های حاوی 250یا 500 میلی گرم یا ویال‌های حاوی 1 یا 2 گرم پودر، به ترتیب 4/2، 8/4، 6/9 و 2/19 میلی‌لیتر حلال (آب مقطر، نرمال سالین یا دکستروز 5 درصد) وارد کرده و تکان داده می‌شود تا پودر کاملا حل شود. محلول حاصل در هر میلی‌لیتر خود تقریبا معادل 100 میلی گرم سفتریاکسون دارد. محلول داخل سرنگ کشیده و با حلال مناسب برای انفوزیون وریدی به کار می‌رود تا به میزان مطلوب رقیق ‌شود. معمولا غلظت 10 تا 40 میلی‌گرم در میلی‌لیتر این دارو تجویز می‌شود که باید در عرض 30 دقیقه از راه داخل وریدی تزریق شود. توجه داشته باشید که برای حل و رقیق کردن این دارو از حلال‌های حاوی کلسیم نظیر محلول رینگر یا محلول‌هارتمان استفاده نمی‌کنند زیرا ذرات معلق تشکیل خواهد شد(Particulate formation). پودر استریل سفتریاکسون سدیم باید در دمای 20 تا 50 درجه سانتی‌گراد و دور از نور نگهداری شود اما پس از تهیه محلول، محافظت در برابر نور لازم نیست. رنگ محلول با توجه به مدت زمان نگهداری شده پس از تهیه، غلظت و حلال آن می‌تواند از زرد کم رنگ تا زرد کهربایی متفاوت باشد.

برای تزریق عضلانی ویال های حاوی250 یا 500 میلی گرم یا ویال‌های حاوی 1 یا 2 گرم پودر داخل ویال‌ها به ترتیب در 9/0، 8/1، 6/3 و 2/7 میلی‌لیتر حلال مناسب کاملا حل می‌شود. محلول‌های حاصل تقریبا معادل 250 میلی‌گرم در میلی‌لیتر سفتریاکسون دارند. تزریق عضلانی باید به صورت عمقی و در عضلات بزرگ بدن و با انجام آسپیراسیون پیش از تزریق برای اجتناب از تزریق غیرعمدی دارو در داخل عروق خونی صورت گیرد. ونکومایسین، آمینوگلیکوزیدها و فلوکونازول با سفتریاکسون ناسازگاری فیزیکی دارند.

دوز معمول سفتریاکسون برای درمان عفونت‌های باکتریایی در بزرگسالان 1 تا 2 گرم در روز از راه داخل وریدی یا داخل عضلانی است که با توجه به نوع و شدت عفونت در 1 یا 2 نوبت تزریق می‌‌شود. برای درمان عفونت‌های ناشی از استافیلوکوک طلایی حساس به متی‌سیلین (MSSA) دوز توصیه شده 2 تا 4 گرم است. دوز کل سفتریاکسون نباید بیش از 4 گرم در روز باشد.

دوز معمول سفتریاکسون برای درمان عفونت‌های باکتریایی در کودکان به شرح زیر است:

1. سنین 1 تا 4 هفته و با وزن 2 کیلو یا کمتر: 50میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن،هر 24 ساعت از راه داخل وریدی یا عضلانی

2. سنین 1 تا 4 هفته و با وزن بالای 2 کیلوگرم: 50 تا 75 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در 24 ساعت از راه داخل وریدی یا عضلانی

3. سنین 1 ماهه یا بالاتر: 50 تا 75 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن،از راه داخل وریدی با دوزهای منقسم و هر 12 ساعت یکبار (حداکثر 2 گرم در 24 ساعت)

در عفونت‌های کشنده دوز دارو را می‌توان 80 تا 100 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، از راه داخل وریدی در یک یا دو دوز منقسم (حداکثر4 گرم در 24 ساعت) تجویز کرد.

نکته مهم آنکه سفتریاکسون نباید در نوزادان مبتلا به هیپربیلی‌روبینمی تجویز شود.

واکنش‌های حساسیتی به سفتریاکسون

قبل از درمان با سفتریاکسون باید درباره احتمال وقوع واکنش‌های حساسیتی به سفالوسپورین‌ها، پنی‌سیلین‌ها یا سایر داروها در بیمار مطلع بود. این دارو باید در بیماران حساس به پنی‌سیلین‌ها با احتیاط تزریق شود.به طور کلی آنتی‌بیوتیک‌ها باید در مبتلایان به برخی از انواع آلرژی با احتیاط مصرف شوند. در صورت بروز واکنش‌های حساسیتی شدید ممکن است به تزریق اپی‌نفرین زیر جلدی و سایر اقدامات اورژانس نیاز باشد.

تداخل سفتریاکسون با فرآورده‌های حاوی کلسیم

دو مطالعه برای ارزیابی تداخل اثر سفتریاکسون و کلسیم در بزرگسالان و نوزادان انجام شده است. در این مطالعات از غلظت‌های تا 1 میلی مول سفتریاکسون استفاده شده که بالاتر از غلظت‌های حاصل از مصرف دوز 2 گرم سفتریاکسون از راه انفوزیون وریدی در عرض 30 دقیقه است. در این مطالعات از غلظت کلسیم تا 12 میلی مول (48 میلی گرم بر دسی لیتر) استفاده شده است. استخراج سفتریاکسون از پلاسما با کلسیم 6 میلی مول (24 میلی گرم بر دسی لیتر) در خون بزرگسالان یا 4 میلی مول (16 میلی گرم بر دسی لیتر) در خون نوزادان کاهش پیدا کرد که می‌تواند مربوط به رسوب سفتریاکسون-کلسیم باشد بنابراین احتمال رسوب سفتریاکسون یا کلسیم در نوزادان و احتمالا در بزرگسالان وجود دارد؛ در نتیجه سفتریاکسون و انفوزیون‌های مداوم محلول‌های حاوی کلسیم از جمله تغذیه داخل وریدی نباید با هم مخلوط یا همزمان برای بیماران تجویز شوند (حتی به شکل انفوزیون‌های متفاوت در نقاط متفاوت بدن). سفتریاکسون و محلول‌های حاوی کلسیم نباید در عرض 48 ساعت پس از مصرف هر یک از آنها مصرف شوند. در اتوپسی بعضی از بیماران، رسوب کریستال در ریه‌ها و کلیه‌ نوزادانی که سفتریاکسون و مایعات حاوی کلسیم را از یک محل تزریق دریافت کرده بودند گزارش شده است.

هنوز در زمینه تداخل بین سفتریاکسون و کلسیم خوراکی یا بین سفتریاکسون داخل عضلانی و فراورده‌های کلسیم (وریدی یا خوراکی) اطلاعاتی وجود ندارد.

فعالیت ضد باکتری سفتریاکسون

اثر باکتری‌کشی سفتریاکسون از مهار ساخت دیواره سلولی باکتری ایجاد می‌شود. سفتریاکسون در برابر بتا-‌لاکتامازها (پنی‌سیلین‌ها و سفالوسپورینازها) تولید شده توسط باکتری‌های گرم منفی و گرم مثبت مقاومت بالایی دارد. سفتریاکسون علیه میکروارگانیسم‌های گرم منفی هوازی از جمله سودوموناس آئروژینوزا، هموفیلوس آنفلوآنزا (از جمله هموفیلوس آنفلوآنزای مقاوم به آموکسی‌سیلین و سویه‌های مولد بتا-‌لاکتاماز)، اشریشیاکولی، کلبسیلانومونیا، موراکسلاکاتارالیس (از جمله سویه‌های مولد بتا-‌لاکتاماز)، نیسریا گونوره (از جمله سویه‌های مولد و غیرمولد پنی‌سیلیناز)، نیسریا مننجایتیس، پروتئوس میرابیلیس، پروتئوس ولگاریس و سراتیامارسسنس موثر است. سفتریاکسون علیه میکروارگانیسم‌های گرم مثبت هوازی مثل استافیلوکوک طلایی (سویه‌های مولد پنی‌سیلیناز)، استافیلوکوک اپیدرمیدیس، استرپتوکوک نومونیا و استرپتوکوک پیوژن و استرپتوکوک‌های گروه ویریدانس موثر است. باید توجه داشت که استافیلوکوک‌های مقاوم به متی‌سیلین (MRSA) به سفالوسپورین‌ها از جمله سفتریاکسون مقاوم هستند. اغلب سویه‌های استرپتوکوک گروه D و آنتروکوکسی‌ها مثل آنتروکوکوس (استرپتوکوکوس) فکالیس نیز مقاوم هستند. همچنین باکتروئیدفراژیلیس و اغلب سویه‌های کلستریدیوم‌دفیسیل به سفتریاکسون مقاومند.

عوارض جانبی سفتریاکسون

سفتریاکسون معمولا از سوی بیماران به خوبی تحمل می‌شود. در مطالعات بالینی عوارض جانبی نظیر درد و فلبیت در ناحیه تزریق، بثورات پوستی، خارش، افت فشار، تب و لرز، عوارض هماتولوژیک مثل ائوزینوفیلی و ترومبوسیتوپنی، عوارض گوارشی مثل اسهال، تهوع و استفراغ، عوارض کلیوی مثل افزایش BUN، عوارض عصبی مثل سردرد، سرگیجه و عوارض ارادی- تناسلی مثل مونیلیازیس یا واژینیت گـزارش شده‌اند.

در زمان تایید داروها برای مصرف در موردی خاص، اغلب اثرات جانبی و تداخلات داروهایی آنها ناشناخته است اما پس از مصرف دارو توسط میلیون‌ها بیمار در طولانی مدت اثرات جانبی آن مشخص می‌شوند (گزارش عوارض جانبی در مورد سفتریاکسون پس از ورود به بازار در فاصله سال‌های 1996 تا 2011 از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا و جامعه پزشکی در 4858 بیمار که تحت درمان با سفتریاکسـون قرار گرفته اند)(شکل 1).

به موجب مطالعه‌ای که eHealthMe بر اساس 142 گزارش رسیده از FDA و جامعه پزشکی روی 8615 نفری که از سال 1999 تا 2010 تحت درمان با روسفین (Rocephin) (سفتری‌اکسون سدیم) بوده‌اند، انجام داده است، 150 مورد (74/1 درصد) مرگ اتفاق افتاده است.

از سال 1999 تا 2010، بر اساس گزارش‌های FDA و جامعه پزشکی از 4658 نفری که به دنبال مصرف سفتریاکسون اثرات جانبی گزارش کرده‌اند در 109 مورد (34/2 درصد) مرگ ناگهانی اتفاق افتاده است (شکل 3).

لازم به ذکر است که این نوع مطالعات روی اغلب داروها انجام می‌شود و منحصر به سفتریاکسون نیست. به عنوان مثال بین سال‌های 2000 تا 2010 از 2596 بیماری که در آنها بروز اثرات جانبی توسط سفوروکسیم گزارش شده، 42 مورد (62/1 درصد) مرگ ناگهانی اتفاق افتاده است.

منبع: نشریه سپید شماره ۲۹۰، دکتر علی منتصری